Gezond Leven in Amsterdam: ‘Als je het duurzaam en robuust wilt maken, moet je het regelen in beleid’

De gemeente Amsterdam werd wereldnieuws toen ze in 2018 als eerste stad een verbod op kindermarketing voor ongezonde voeding invoerde. In het grote geheel is het een druppel op de gloeiende plaat, zegt Karen den Hertog, hoofd van de afdeling Gezond Leven bij de gemeente. “Maar wel een belangrijke druppel. Want zo’n verbod heeft politiek en maatschappelijk impact. Het is een stap naar een landelijk verbod en wij en andere gemeenten kunnen blijven leren van de lessen in zo’n proces.”

In het verleden zorgde de introductie van riolering en vaccinaties voor radicale verbeteringen in de volksgezondheid. Maar die tijd van echte gamechangers lijkt voorbij. Daarvoor is het terrein van de publieke gezondheidszorg te complex geworden. Beter is het die complexiteit te omarmen en van daaruit te handelen. Juist dát is de gamechanger van onze tijd, schreven Karen den Hertog en haar coauteurs in hun prijswinnende essay voor het Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen in 2022.

Telkens aanpassen

Den Hertog weet uit eigen ervaring wat ‘de complexiteit omarmen’ is en vraagt. Ze werd geboren met meerdere handicaps. Dat dwingt haar tot zich telkens moeten aanpassen aan voortdurend veranderende omstandigheden. “Het dagelijks omarmen en benutten van die complexiteit stelt me juist in staat om de dingen te doen die me te doen staan.”

Vertaald naar haar werk als hoofd Gezond Leven in Amsterdam betekent het: niet doen aan symptoombestrijding en individuele oplossingen, maar zoeken naar structurele oplossingen voor alle Amsterdammers.

Heel normale reacties

“In 2012 begonnen we met de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht”, vertelt Den Hertog. “We hebben toen direct gezegd: overgewicht en obesitas zijn in feite heel normale reacties van een lijf op een ongezonde situatie. Natuurlijk spelen de keuzes die ouders en kinderen zelf maken op het gebied van voeding en bewegen, een rol. Maar die keuzes worden veel meer dan we eerder dachten beïnvloed door de fysieke en sociale leefomgeving. In de jaren daarna verkregen we meer inzicht in de impact van chronische stress, schulden, et cetera. Dus we wisten: we moeten een omgeving creëren die in fysiek en sociaal opzicht gezond is.”

De gemeente sloot zich aan bij het landelijke initiatief JOGG (Gezonde Jeugd, Gezonde Toekomst) – een benadering waarbij op buurtniveau aan een gezondere omgeving wordt gewerkt. Den Hertog: “Deze bottom-upbenadering is heel belangrijk ėn moet aangevuld worden met maatregelen om duurzame verandering te realiseren. We wilden die gezonde leefomgeving ook in gemeentelijk beleid vatten. En dat kon in onze ogen door beter aan te sluiten bij actuele politieke en maatschappelijke thema’s.”

Stop Kindermarketing Ongezonde Voeding

Zo kwam het dat Amsterdam zich in 2015 als eerste Nederlandse gemeente aansloot bij de Alliantie Stop Kindermarketing Ongezonde Voeding. Een beweging waarvoor, zegt Den Hertog, ook politieke leiders hun nek durven uitsteken. Toen Amsterdam in 2018 als eerste stad in de wereld reclame voor ongezonde producten voor kinderen op metrostations verbood, was dat wereldnieuws.

Den Hertog: “Als je die inperking van kindermarketing in je beleid hebt geregeld, ben je er nog niet. Ten eerste willen we nog steeds dat er landelijke wet- en regelgeving komt. Ten tweede moet je je beleid ook kunnen uitvoeren en handhaven. Dat betekent dat je goed moet aanhaken bij andere beleidsafdelingen binnen de gemeente en dat je juridisch sterk staat als voedingsproducenten met reclames komen die volgens hen toch net géén kindermarketing zijn. De afgelopen jaren waren een tijd van pionieren en onze neus stoten. We hebben hier veel van geleerd en delen dit graag, zodat deze ervaringen door andere gemeenten benut kunnen worden.”

Gezonde lunchtrommel, voldoende buitenspelen

Plekken kindermarketingvrij maken is een druppel op een gloeiende plaat, zegt Den Hertog. “Maar het helpt. En we weten ook dat we veel meer moeten doen in veel meer andere domeinen.” Ze vertelt hoe het gezonde school-curriculum werd ingevoerd – “dus zonder vrijblijvendheid!” In de praktijk betekent dat: gezond tienuurtje, gezonde lunchtrommel, gezond trakteren, voldoende buitenspelen, voldoende goede gymlessen en alles verankerd in het beleid van de school. Ook in de openbare ruimte rond scholen wil de gemeente graag de nodige fastfood-zaken weren. “We zijn nog steeds bezig om dat juridisch sluitend te krijgen.”

Den Hertog: “We subsidiëren als gemeente ook de sociale basis. Dat gaat om jeugd- en jongerenwerk en het naschoolse sportaanbod – het soort aanbod dat je vindt in buurthuizen. Met onze partners hebben we nu afgesproken dat in het aanbod voor kinderen voortaan geen gesuikerde dranken en ongezond eten meer worden geserveerd. Dat op die tijdstippen het aanbod ook nicotinevrij is.”

Goed prioriteren en afwegen

Dat is niet een kwestie van één keer met je collega’s bij elkaar komen en dan is het geregeld, zegt ze: “De gemeente Amsterdam is een moloch. Vanuit alle beleidsterreinen zijn er wensen en dingen die moeten gebeuren. Voor je het weet heb je tien pagina's vol bullets met subsidiecriteria. Dat is natuurlijk niet te doen voor onze partners. Je moet dus met elkaar heel goed prioriteren en zorgen dat het ook politiek goed afgewogen is. Collega's in de stadsdelen, die al die subsidieaanvragen beoordelen, moet je ook faciliteren. Zij komen met vragen als: hoe moet ik die regeling operationaliseren? Hoe moet ik toetsen? Als de locatiemanager zegt dat het niet kan, wat moet ik dan?”

Het is, zegt ze, een proces waarin je met elke evaluatie, elke nieuwe aanbesteding, elke nieuwe formulering, een stap dichter bij de situatie komt waarin een fysiek en sociaal gezonde leefomgeving gewoon normaal is.

“Die gezonde leefomgeving moet duurzaam en robuust zijn. Het moet niet instorten als die ene locatiemanager vertrekt, of als de buurtsportcoach met zwangerschapsverlof gaat. Daarom is goed beleid zo belangrijk. Goed doordachte subsidiekaders, heldere huisregels, duidelijke randvoorwaarden die niet in de weg zitten maar helpen. Zodat je met elkaar een ecosysteem creëert waarin iedereen heel goed snapt wat haar of zijn rol is. En elke Amsterdammer eerlijke kansen heeft om gezond op te groeien en leven. Daar geloof ik in en sta ik voor.”

Tips

De publieke gezondheidszorg is zo complex geworden dat je die complexiteit het beste kunt omarmen om van daaruit te handelen
Doe niet aan symptoombestrijding en individuele oplossingen, maar zoek naar structurele oplossingen voor alle inwoners
Zorg dat je beleid voor een fysiek en sociaal gezonde leefomgeving aansluit bij actuele politieke en maatschappelijke thema’s
Om je beleid ook te kunnen uitvoeren en handhaven, moet je ook juridisch sterk staan
Voor een gezonde leefomgeving die duurzaam en robuust is, heb je nodig: goed beleid, goed doordachte subsidiekaders, heldere huisregels en duidelijke randvoorwaarden die niet in de weg zitten maar helpen
Creëer met elkaar een ecosysteem waarin iedereen heel goed snapt wat haar of zijn rol is.